IJSSELKOGGE BERGING
Het 15e-eeuwse koggeschip in de IJssel bij Kampen is op 10 februari succesvol gelicht. de lichting van het schip, waar sinds de ontdekking ervan in 2011 hard aan is gewerkt, is gevolgd door ruim 1000 belangstellenden en nationale en internationale media die bijeen kwamen bij de Koggewerf in Kampen. Wouter Waldus, projectleider en onderwaterarcheoloog namens de aannemerscombinatie Isalacogghe: “dat we de IJsselkogge in z’n geheel en in een keer konden lichten, is een fantastische prestatie van het hele team. Het wrak kan een symbool worden van onze rijke maritieme geschiedenis en ik verwacht dat veel mensen, jong en oud, zich zullen verwonderen en gaan genieten van het fascinerende verhaal van dit schip uit de Hanzetijd”.
De combinatie Isalacogghe die de lichting van de kogge heeft uitgevoerd, bestond uit drie bedrijven, die gespecialiseerd zijn in archeologisch onderzoek (ADC ArcheoProjecten), duikwerkzaamheden (Baars-Cipro) en berging van schepen (HEBO Maritiem).
Op 23 september 2015 zijn de eerste losse scheepsdelen van de middeleeuwse IJsselkogge geborgen. Een bijzonder moment, omdat na een lange voorbereiding de maritieme operatie nu echt was begonnen. Onder water stuitten de archeologen onverwachts ook op een deel van de oever van het middeleeuwse Kampen of Brunnepe, op die oever zijn houten paaltjes aangetroffen welke vermoedelijk fundamenten zijn van bouwwerken of structuren op de kant. Een van deze paaltjes is met C14-dateringmethode in de 14de eeuw na Chr. gedateerd. Vastgesteld is dat de IJsselkogge, tezamen met de aak in het verlengde haaks op een middeleeuwse oever ligt met de achtersteven in de richting van Kampen. Dit kan een aanwijzing zijn dat de IJsselkogge 600 jaar geleden bewust is afgezonken om de loop van de IJssel te beïnvloeden.
Het hout van de IJsselkogge is gekapt in 1420. De aak is gedateerd 1410 en schuit is gedateerd 1437
Begin september zijn er twee herkenbare onderdelen van de IJsselkogge geborgen. Daarbij ging het om een zware constructie van balken waarmee de mast van de Kogge werd ondersteund. Deze was 1,5 bij 2,5 meter groot en hield de zijstagen (touwen) van de mast vast. Er zitten zware gesmede ijzeren bouten in met daaraan een ring. Aan die ring heeft ooit het blok (katrol) en het touw gezeten dat vanaf de zijde van het schip naar de bovenkant van de mast liep. Daaraan werden de touwen bevestigd waarmee de centrale mast werd ondersteund. Dit geheel zat ooit tegen de buitenkant van het schip, ter hoogte van het middenschip. Op de moderne reconstructie van een kogge de Kamper Kogge die aan de oever in Kampen voor anker ligt, zit deze constructie juist aan de binnenzijde van het schip.
Bij de berging kwam ook een ‘knie’ naar boven. Dit is het deel dat dienst deed als ondersteuning van een hoek in de scheepsconstructie. De knie is twee meter lang en geeft eveneens een indicatie van de robuustheid van de IJsselkogge die nog op de bodem ligt. De knie heeft met zijn lange zijde op een van de balken gelegen en met de korte zijde tegen het boord van de kogge.
Bij het verwijderen van zand uit het wrak zijn veel ontdekkingen gedaan. Er zijn veel scheepsonderdelen goed bewaard gebleven, zoals een deel van het achterdek, jufferblokken en de binnenbetimmering in het achterschip, spectaculair is de vondst van een kombuis aan boord op het achterdek met daarop een stookplaats met koepeloven opgebouwd uit bakstenen en geglazuurde tegels. De vondst van de koepeloven is ronduit uniek. Met 3D-onderwaterfotogrametrie is het geheel prachtig in beeld gebracht. De vondst geeft een beeld van het leven aan boord en de gebruikte materialen kunnen een indicatie geven van de herkomst van het wrak.
Er kwamen veel scheepsarcheologische details aan het licht, zoals de ophanging van het roer, planken van het achterdek en binnenbetimmering in het achterschip in de vorm van houten wandjes die de ruimte in het achteronder indelen. Het is de eerste keer dat dit bij een middeleeuws schip is aangetroffen. Verder is een intacte wantrust constructie aangetroffen. Het wantrust zit aan de buitenkant van het boord en dient voor de verbinding van de touwen die de mast ondersteunen, de zijstagen. Deze bestaat uit zeven ijzeren bevestigingsbouten (puttingijzers) met oog, aan twee daarvan zat nog een jufferblok bevestigd, een blok met drie gaten waar de lijnen doorheen werden geschoren. Van het schip zijn gedetailleerde onderwateropnamen in 3D gemaakt.
Verspreid in het onderzoeksgebied zijn verschillende vuurstenen werktuigen gevonden, die duiden op een laag met prehistorische bewoningsresten in de nabijheid van de wrakken. Deze zijn door de tijd heen los geschuurd door de stroming van de rivier en vermengd met het zand waarmee de IJsselkogge is gevuld. Nader onderzoek moet deze laag scherper in beeld brengen.
De meest bijzondere vondst: een kombuis in de IJsselkogge. Nog nooit eerder gevonden in een middeleeuws wrak, rechts; Verschillende vondsten uit de kogge, een metalen verbindingsstuk, enkele haardtegels (rechts), twee netverzwaarders, baksteen en vuurstenen object.
Kogge Journaal – Ruimte voor de Rivier IJsseldelta
Hijsframe voor bergen middeleeuwse IJsselkogge verscheept © TV Oost woensdag 9 september 2015
Duikers verkennen deel IJssel waar Kogge ligt vanmiddag start werkzaamheden © TV Oost dinsdag 15 september 2015
Het 15e-eeuwse koggeschip in de IJssel bij Kampen is op 10 februari succesvol gelicht. de lichting van het schip, waar sinds de ontdekking ervan in 2011 hard aan is gewerkt, is gevolgd door ruim 1000 belangstellenden en nationale en internationale media die bijeen kwamen bij de Koggewerf in Kampen.
Wouter Waldus, projectleider en onderwaterarcheoloog namens de aannemerscombinatie Isalacogghe: “dat we de IJsselkogge in z’n geheel en in een keer konden lichten, is een fantastische prestatie van het hele team. Het wrak kan een symbool worden van onze rijke maritieme geschiedenis en ik verwacht dat veel mensen, jong en oud, zich zullen verwonderen en gaan genieten van het fascinerende verhaal van dit schip uit de Hanzetijd”.
Ben Broens, van Rijkswaterstaat: “Ik ben zeer trots dat het Rijkswaterstaat is gelukt de kogge op een zorgvuldige manier te lichten. Deze operatie had heel veel om het lijf en is bijna net zo indrukwekkend als het koggeschip zelf. De lichting van het 20 meter lange schip was complex, midden in de rivier, dichtbij de vaargeul. Ook omdat drie specialismen samen moesten komen: archeologisch onderzoek, duiken en bergen.” Het koggeschip werd in 2011 ontdekt bij rivierverruimingswerkzaamheden van Rijkswaterstaat aan de IJssel bij Kampen. Zou het schip in de IJssel blijven liggen, dan zou dat de doorstroming te veel beperken en de scheepvaartveiligheid negatief kunnen beïnvloeden.
Zo werd er hard gewerkt om het scheepswrak te verstevigen voor het op transport ging.
Na een week als grote publiekstrekker op de IJsselkade in Kampen te hebben gelegen is het schip, nadat het meer dan 600 jaar op de bodem van de IJssel heeft gelegen, na een korte ceremonie uit Kampen vertrokken, Het uiteindelijke doel is dat het schip weer terugkeert naar Kampen. Daar moet het dan een toeristische trekpleister van formaat worden. De wens dat de IJsselkogge weer snel ’thuis komt’ werd aan de kade met een kleine act verbeeld, waarbij een Kampenaar in kledij van eeuwen terug een retourticket toonde waarin die wens uitgedragen werd, De retourticket werd door de burgemeester aan de bergers van de Kogge overhandigd met de woorden ‘als hij niet terug komt weet ik je te vinden’…)
De IJsselkogge is 18 februari 2016 op een ponton via de IJssel en de voormalige Zuiderzee richting Lelystad gevaren. Daar arriveerde het scheepswrak aan het einde van de dag in Lelystad.
De IJsselkogge werd met kanonschoten, en onder toeziend oog van burgemeester Koelewijn van Kampen en burgemeester Horselenberg van Lelystad welkom geheten in Lelystad.
Onder grote publieke belangstelling werd het frame met de IJsselkogge op een mammoettrailer het conserveringsstation ingereden, waar zij de komende periode zal worden onderzocht. Allereerst is onderzocht of de staat van de IJsselkogge zodanig is dat deze – voorzichtig- kan worden gedroogd. Namens Stichting Batavialand zal de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed samen met Rijkswaterstaat hierover een besluit nemen.
Eerste scheepsdelen van de IJsselkogge boven water – www.ruimtevoorderivierijsseldelta.nl
Onderwaterbeelden jufferblokken “Ruimte voor de Rivier IJsseldelta”
december 2015 – IJsselkogge – www.ruimtevoorderivierijsseldelta.nl
In opdracht van Rijkswaterstaat heeft Isalacogghe op het terrein van Nieuw Land Erfgoedcentrum in Lelystad het conserveringsstation voor de drie scheepswrakken gebouwd. Het betreft een kasconstructie met een gevel van sandwich panelen uitgevoerd door Broere Beregening en Agrowser. Het station bestaat uit een droge ruimte en een natte ruimte. De droge ruimte is voor de dagelijkse werkzaamheden, de natte ruimte voor de conservering. Deze ruimte is voorzien van een computergestuurd hoogwaardig klimaat- en beregeningssysteem. Het scheepshout is gedurende een half jaar via een sprinklerinstallatie nat gehouden. Na die periode zal de fase van gecontroleerd drogen ingaan; het hout zal van binnen naar buiten gedroogd moeten worden om zo scheurvorming en craquelé te voorkomen. Dit proces zal zeker enige jaren in beslag nemen. Uit onderzoek is gebleken dat veel scheepsonderdelen goed bewaard zijn gebleven, zoals een deel van het achterdek, jufferblokken en de binnenbetimmering in het achterschip.
Stichting Batavialand, een samenwerking tussen Bataviawerf, Nieuw Land en RCE Maritiem Depot, voert de conservering uit in opdracht van Rijkswaterstaat. Na conservering gaan de scheepwrakken deel uitmaken van de maritieme rijkscollectie en zullen ze in bruikleen worden gegeven aan de gemeente Kampen voor expositie.
De combinatie Isalacogghe en Stichting Batavialand zijn in Lelystad bezig met het conserveren van de IJsselkogge in een speciale conserveringsruimte waar het wrak continue wordt besproeid om te voorkomen dat het hout uitdroogt. De losse houtdelen zijn, om dezelfde reden, opgeslagen in zes containers gevuld met water. Deze containers zijn leeggehaald en de bijna 500 losse houten delen werden allemaal bekeken en beoordeeld. Dit hout varieert van dikke scheepsbalken tot losse plankjes van de binnenbetimmering. Naast houten delen zijn ook niet houten objecten geborgen. Het grootste deel hiervan betreft stenen bouwmateriaal van het oventje wat in de kogge is gevonden.
Lichting IJsselkogge 10 februari 2016 www.ijsselkogge.nl
Met het lichten van de aak en het punterachtige wrak waren bijna alle wrakdelen rondom de IJsselkogge geborgen. Bij de berging zijn weinig losse vondsten gedaan. In 2017 zijn uiteindelijk beide schepen of wat er van over is vernietigd nadat ze uitgebreid onderzocht en gedocumenteerd zijn.
Op 29 september 2015 komt de ‘Schuit’ (voorheen punter genoemd) uit het water, met behulp van een soort brancard. Een vergelijkbare methode zal worden toegepast bij de kogge, De schuit is een schip, dat in de middeleeuwen werd gebruikt voor transport op de binnenwateren. Zo werden er onder meer veen, landbouwproducten en dieren mee vervoerd.
De schuit is dertien meter lang en zes eeuwen oud. Al snel spreken deskundigen hun twijfels uit over de duiding van de vondst. Het relict lijkt helemaal niet op een punter, daarvoor is het te groot en te zwaar. Bovendien zijn de planken overnaads bevestigd. Het is eerder een klein vrachtschip. Wel is het uniek in zijn soort! In de schuit is een pelgrimsinsigne aangetroffen uit de tweede helft van de 15de eeuw, van een zogenaamd ‘Miraculeus Mariabeeld’, afkomstig uit Amersfoort. De schuit is in minder goede staat dan gehoopt. Dat komt onder meer omdat de verbindingsstukken zijn vergaan, wat het geheel nogal fragiel maakt.
Op 16 oktober 2015 is de aak gelicht en geborgen. Het lichten van dit ca 11 m lange en 2 m brede wrak was een moeilijke operatie omdat het deels onder de IJsselkogge lag. De eerste poging mislukt. De tweede poging op 21 oktober 2015 slaagt. Helaas zijn bij het lichten van de aak de boorden en spanten los gekomen. Het vlak is wel volledig in verband gebleven, dankzij de gedetailleerde onderwateropnamen van het wrak was het goed mogelijk om de losgeraakte delen weer op hun plaats te zetten en is de aak gereconstrueerd om zorgvuldig te kunnen worden gedocumenteerd. Er kijken enkele tientallen toeschouwers mee. Ze zijn niet onder de indruk: ‘ouwe troep’, ‘kan zo op de brandstapel’, zijn uitspraken die de verslaggever van de Stentor optekent. En er is inderdaad wel wat verbeelding nodig om in de grillige verzameling houten onderdelen een schip te herkennen. De boorden en spanten zijn tijdens de lichting losgekomen, maar wel in verband gebleven, waardoor reconstructie ervan mogelijk blijft. Ook zijn er andere opvallende zaken gevonden: middeleeuwse beschoeiing en paalresten van de oude oever uit de Hanzetijd, een tweede pelgrimsinsigne van een Miraculeus Mariabeeld en een visfuik. Maar het meest opmerkelijk zijn waarschijnlijk de prehistorische vuurstenen werktuigen en een stuk gereedschap van hertengewei, die waarschijnlijk zijn verspoeld van een nabijgelegen oudere woonplaats en getuigen van menselijke aanwezigheid (jagers-verzamelaars) van ver voor de Hanzetijd. In combinatie met de prehistorische vondsten die werden gedaan in het tracé van de bypass maken ze duidelijk dat het gebied van Kampen en omgeving veel eerder en intensiever was bewoond dan tot dusverre bekend en aangetoond. De wrakken hebben als een fuik de aangespoelde objecten opgevangen. In een paar jaar tijd is de geschiedenis van Kampen met een paar duizend jaar ‘verlengd’. Mede dankzij de kogge! De staat van het hout van de aak biedt bij nadere inspectie goede hoop voor het nog te bergen spektakelstuk. De eerder gevonden punter blijkt op een kleine kogge te lijken. Op 4 november wordt eindelijk de intentieovereenkomst getekend waarin de komst van de kogge en – als de kwaliteit dat toelaat – ook de andere twee schepen naar Kampen bevestigd, de schuit en aak bleken in een later stadium niet geschikt om te worden geconserveerd.
Lichting schuit op 29 september 2015.
Middeleeuwse Aak bij Kampen uit het water gehaald.
Onderwaterbeelden bij IJsselkogge bron; “Ruimte voor de Rivier IJsseldelta”
Het enorme middeleeuwse gevaarte, met een geschat gewicht van 50 ton en 20 meter lengte, is half november bijna geheel vrij gelegd en in het midden van het hijsframe gepositioneerd.
Voor de berging is een innovatieve methode ontwikkeld, het wrak werd in een soort mand van banden en dwarsbalken geplaatst. Verder is er een innovatief computersysteem ontworpen, dat alle 40 motoren voor de lichting aanstuurde. De IJsselkogge werd decimeter voor decimeter uit het water getild.
