IJSSELKOGGE ONTDEKKING

Voor het project ‘Ruimte voor de rivieren’ moest de IJssel tussen Hattem en het Ketelmeer twee tot drie meter worden uitgebaggerd worden om bij hoogwater meer water te kunnen verstouwen. Volgens Europese wetgeving (vastgelegd in het Verdrag van Malta) moet er dan archeologisch onderzoek worden gedaan omdat een ‘bodemverstoring’ dreigt.

In 2009 werd de eerste stap gezet. Het bedrijf Periplus Archeomare, met als projectleider Seger van den Brink, scant met geofysische meetapparatuur de bodem van de rivier. Er komen tweehonderd opvallende oneffenheden aan het licht. Na een kritische analyse blijven er twintig over die nader onderzoek vergen, waarbij onder meer gebruik wordt gemaakt van geavanceerdere sonarscans en missies met duikers.

Door de met geofysische meetapparatuur gescande bodem van de IJssel blijkt in Juli 2011 een wrak te liggen van een groot en opvallend schip, met overnaads geplaatste planken, met de afmetingen van koggeschepen, die IJsselsteden als Kampen en Zwolle welvaart brachten, mogelijk uit de 14de eeuw.
Deze Kogge lag op 4,5 meter diepte in de IJssel waar het zicht hooguit een halve meter tot een meter is.
Het wrak is rechtstandig gezonken en waarschijnlijk snel in een kleibed weggezakt. Klei heeft goede conserverende eigenschappen en het schip is tamelijk snel door zand bedolven.

Het zoete rivierwater en de inbedding in rivierklei hebben voor een goede conservering gezorgd. Archeoloog Wouter Waldus, van ADC ArcheoProjecten, het Amersfoortse bedrijf dat het onderzoek leidt, noemde het zijn allerbeste vondst in twaalf jaar.
In oktober 2011 begonnen vijf onderwaterarcheologen met hun vervolgonderzoek en werd ook locatie bekend gemaakt: midden in de IJssel ter hoogte van de Koggewerf, thuishaven van de nagebouwde Kamper Kogge wat gebaseerd op een eerdere koggevondst in de Flevopolder. Nu bleek er op een paar honderd meter afstand een echte Kamper kogge ‘voor de deur’ te liggen. Het eerste tastbare bewijs ooit gevonden van de Kamper vloot die in de hoogtijdagen van de Hanze uit honderd schepen bestond.

Op grond van de scheepsconstructie en vondsten van aardewerk zou het wrak te dateren zijn in de 14e of 15e eeuw, de periode waarin Kampen als Hanzestad handel dreef met steden rond de Oostzee. Nader onderzoek moest uitwijzen of de datering klopt en of er inderdaad sprake is van een koggeschip. Hiervoor werd bijvoorbeeld de Dendro-datering gebruikt om de leeftijd van hout vast te stellen en daarmee het bouwjaar van de Kogge.
Er zijn verschillende soorten koggen geweest, voor de binnenvaart en zeewaardige koggen, de IJsselkogge moet door zijn lengte van 20 meter een zeewaardig schip zijn geweest en moet na 1399 gebouwd zijn.
De kogge en de in zijn nabijheid gevonden aak zijn gelijktijdig tot zinken gebracht vóór 1440, er vanuit gegaan dat de aak ca 1410 is gebouwd en dat dit type schip rond de 30 jaar meegingen.

De punter en aak zijn gebruikt om handel de rivier opwaarts te vervoeren, er waren ook koggen voor de riviervaart, de IJsselkogge was door zijn lengte van 20 meter een zeewaardig schip zijn en moet na 1399 gebouwd zijn.
Positie van de IJsselkogge in de IJssel; A de IJsselkogge B een wrak wat lijkt op een Aak, C een wrak wat lijkt op een Punter
Het gebied van de vondsten is verspreid over ca. 20 x 30 meter.

Rapport – Inventariserend onderzoek opwater met sonar. © Periplus Archeomare

FOTO’s © 2012 – ADC ArcheoProjecten

Onderwaterbeelden van © Periplus Archeomare

Onderwaterbeelden van © Periplus Archeomare

De IJsselkogge was grotendeels met zand gevuld. Alle hout, tot dekniveau was aanwezig, en is ongeveer tot drie meter hoogte bewaard gebleven onder het zand van de IJssel. De kwaliteit van het hout was zeer gevarieerd, van uitstekend tot heel slecht. Al het hout heeft een harde kern en de onderlinge verbanden zijn nog zeer stevig, maar vrij veel houtdelen hebben een zachte laag. Die varieert van twee millimeter voor de delen die onder het zand zaten, tot drie centimeter.

Van de Kogge zijn de dekplanken niet meer aanwezig, maar de deksteunen zijn er nog wel, alles heeft constructief nog een flinke samenhang. Het ‘kasteel’, zoals de opbouw heette, is verdwenen. De plekken waar het heeft gezeten zijn nog wel zichtbaar. Er zijn geen sporen van lading gevonden. Met sonar- en multibeamapparatuur werden detailopnames van het wrak gemaakt en werd het ingemeten. De onderdelen van de scheepsconstructie waren duidelijk te herkennen. De typerende vorm, de lengte-breedteverhouding, de rechte, steile voorsteven, de overnaads gebouwde huid en de door de huid stekende dekbalken duiden op een koggeschip. Veel van de constructieve delen, zoals nagels en verbindingen, zijn bewaard gebleven. In het voorschip is zelfs een lier aangetroffen. Vrij uniek is dat de ijzeren bevestigingspunten waaraan de staande mast bevestigd waren nog aanwezig zijn, lokaal waren die bevestigingspunten nogal verschillen, wat in een later stadium kan helpen te reconstrueren, of de kogge in Kampen is gebouwd.

Rapport 2011 Inventariserend onderzoek onderwater met duikers deel 1

Rapport 2011 Inventariserend onderzoek onderwater met duikers deel 2

In de week van 16 oktober 2012 hebben Onderwaterarcheologen het wrak onderzocht: Het onderzoek werd uitgevoerd vanaf een klein ponton op de IJssel, voor de vijf onderwaterarcheologen was het lastig het wrak te onderzoeken, door de aanvoer van extra rivierwater in de herfst, bijvoorbeeld, als er een schip passeerde moest iedereen even naar boven, en het zicht beneden is soms maar twintig centimeter.

De staat van het schip, de maten van de kogge kloppen, een nieuwe sonar opnamen lieten een wrak zien van acht bij twintig meter, er stak slechts een stukje boven het zand uit, tot dekniveau en is nog het grotendeels in goede staat. Het ‘kasteel’ – zoals de opbouw op het achterdek heet zit er niet meer op, aan weerskanten van de plek die ze onderzochten waren nog veel meer wrakstukken, die niet alleen van de IJsselkogge maar ook van een soort aak en punter bleken te zijn.
Van de totaal 10 dagen dat er gedoken is werd het schip verder opgegraven en gekeken of er een lading is.

2015 Ruimte voor de Rivier IJsseldelta over de berging van de IJsselkogge.

Het Mysterie van de IJsselkogge

Documentaire over de lichting van de IJsselkogge. Het middeleeuwse handelsschip dat 600 jaar verborgen lag op de bodem van de IJssel bij Kampen. Beleef! Media: Eindredactie & regie – André van der Zee.

Boven het zand stak hout uit – Het wrak heeft overnaads geplaatste platen, een kenmerk van de kogge. Ook het voorplecht is zichtbaar.

IJsselkogge Kampen

Het hout is nog keihard en ook het ijzerwerk was opvallend goed.
Het zoete rivierwater en de inbedding in rivierklei hebben voor een goede conservering gezorgd.

IJsselkogge Kampen